Aile Mahkemesi: Tanımı, Görevleri ve Yargılama Usulü

2. Aile Mahkemesinin Yapısı

2.1. Kuruluşu ve Yargı Çevresi

Aile Mahkemeleri, Adalet Bakanlığınca Hakimler ve Savcılar Kurulunun olumlu görüşü alınarak her ilde ve merkez nüfusu yüz binin üzerindeki her ilçede kurulur. Bu mahkemeler tek hakimli olup asliye mahkemesi derecesinde görev yaparlar. Gerektiğinde bir yerdeki aile mahkemesinin birden çok dairesi kurulabilir. Bu durumda daireler numaralandırılır. Aile mahkemelerinin yargı çevresi, Adalet Bakanlığının teklifi üzerine Hakimler ve Savcılar Kurulunca değiştirilebilir.

2.2. Görevli Personel

2.2.1. Hakimler

Aile mahkemesi hakimlerinin atanmasında özel şartlar aranır. Bu hakimlerin atanacakları bölgeye veya bir alt bölgeye hak kazanmış, adli yargıda görevli, tercihan evli ve çocuk sahibi, otuz yaşını doldurmuş ve aile hukuku alanında lisansüstü eğitim yapmış olan hakimler arasından seçilmesi öngörülmüştür. Bu özel şartların aranmasındaki amaç, aile hukukundan kaynaklanan uyuşmazlıkların daha etkin ve tecrübeli hakimlerce çözümlenmesini sağlamaktır.

2.2.2. Adliye Personeli

Aile mahkemelerinde bir yazı işleri müdürü ile yeteri kadar personel bulunur. Bu personel, mahkemenin düzenli işleyişini sağlamak, yazı işlerini yürütmek, dosyaların düzenli tutulmasını temin etmek gibi idari görevleri yerine getirir. Adliye personeli, hakimlerin yargılama faaliyetlerini etkin bir şekilde yürütebilmesi için gerekli teknik ve idari desteği sağlar.

2.2.3. Uzman Kişiler

Aile mahkemelerinde görevlendirilmek üzere psikolog, pedagog ve sosyal çalışmacı bulunur. Bu uzmanlar, mahkemenin ihtiyaç duyduğu hallerde görev yaparlar. Psikolog, tarafların psikolojik durumlarını değerlendirirken; pedagog, özellikle çocukların eğitim ve gelişim durumlarıyla ilgilenir. Sosyal çalışmacı ise ailenin sosyal ve ekonomik durumunu inceler ve raporlar. Bu uzmanların bulunmaması, iş durumlarının müsait olmaması veya görevin bunlar tarafından yapılmasında hukuki veya fiili herhangi bir engel bulunması halinde, diğer kamu kurum ve kuruluşlarında çalışanlar veya serbest meslek icra edenlerden yararlanılabilir.

3. Aile Mahkemesinin Görevleri

3.1. Türk Medeni Kanunu Kapsamındaki Görevler

3.1.1. Evlilik Hukukuna İlişkin Davalar

Aile mahkemesi, Türk Medeni Kanunu’nun evlilik hukukuna ilişkin tüm davalarına bakar. Bu kapsamda, evlenme engelleri, evlenmenin butlanı, evlenmenin iptali, evliliğin yokluğunun tespiti gibi davalar yer alır. Ayrıca evlilik birliğinin korunmasına yönelik tedbirler, eşler arasındaki hak ve yükümlülüklerden doğan uyuşmazlıklar da bu mahkemenin görev alanındadır.

3.1.2. Boşanma ve Ayrılık Davaları

Aile mahkemesi, gerek özel boşanma sebepleriyle (zina, hayata kast, pek kötü muamele, suç işleme, terk, akıl hastalığı) gerekse genel boşanma sebebiyle (evlilik birliğinin temelinden sarsılması) açılan tüm boşanma davalarını görür. Mahkeme ayrıca, boşanma davasıyla birlikte talep edilen maddi ve manevi tazminat, nafaka, velayet, mal rejiminin tasfiyesi gibi fer’i nitelikteki talepleri de karara bağlar. Ayrıca ayrılık davalarında da görevli mahkeme, aile mahkemesidir.

3.1.3. Velayet ve Nafaka Davaları

Çocukların velayetine ilişkin tüm davalar ile nafaka davaları (iştirak nafakası, yoksulluk nafakası, tedbir nafakası ve yardım nafakası) aile mahkemesinin görev alanına girer. Mahkeme, velayet konusunda karar verirken çocuğun üstün yararını gözetir ve gerektiğinde uzmanlardan rapor alır. Nafaka davalarında ise tarafların ekonomik ve sosyal durumları ile ihtiyaçları dikkate alınarak karar verilir.

3.1.4. Mal Rejimi Davaları

Evlilik birliğinde eşler arasındaki mal rejiminden kaynaklanan tüm uyuşmazlıklar da aile mahkemesinin görev alanındadır. Bu kapsamda edinilmiş mallara katılma rejimi, mal ayrılığı rejimi, mal ortaklığı rejimi ve paylaşmalı mal ayrılığı rejimine ilişkin davalar yer alır. Mahkeme özellikle boşanma halinde mal rejiminin tasfiyesi konusunda kapsamlı inceleme yapar ve eşler arasındaki malvarlığı değerlerinin paylaşımına karar verir.

3.2. Yabancı Mahkeme Kararlarının Tanıma ve Tenfizi

Aile mahkemesi, yabancı mahkemelerce verilen aile hukukuna ilişkin kararların Türkiye’de tanınması ve tenfizi konusunda görevlidir. Bu görev, 5718 sayılı Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun kapsamında yürütülür. Özellikle yabancı mahkemelerce verilen boşanma kararları, velayet kararları, nafaka kararları gibi aile hukukuna ilişkin kararların Türkiye’de hüküm ve sonuç doğurabilmesi için aile mahkemesince tanınması veya tenfiz edilmesi gerekir. Tanıma, yabancı mahkeme kararının kesin delil veya kesin hüküm etkisinin kabulü iken, tenfiz bu kararın Türkiye’de icra edilebilirliğinin sağlanmasıdır.

3.3. Diğer Kanunlardan Kaynaklanan Görevler

3.3.1. Çekişmesiz Yargı İşleri

Aile mahkemesi, Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda düzenlenen aile hukukuna ilişkin çekişmesiz yargı işlerini görür. Bu kapsamda; evlenme yaşı altındakilerin evlenmesine izin verme, gaiplik nedeniyle evliliğin feshi, yeniden evlenmede bekleme süresinin kaldırılması, eşlerin birlikte yaşamaya ara verilmesi durumunda birliğin temsili konusunda yetkilendirme, aile konutu ile ilgili işlemler gibi konular yer alır.

3.3.2. Ailenin Korunmasına Yönelik Tedbirler

6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun kapsamında aile mahkemesi, şiddet mağdurlarının korunması için gerekli tedbirleri alır. Bu tedbirler arasında şiddet uygulayanın ortak konuttan uzaklaştırılması, mağdura yaklaşmasının yasaklanması, koruyucu tedbir kararları, önleyici tedbir kararları gibi kararlar yer alır. Ayrıca mahkeme, Çocuk Koruma Kanunu kapsamında çocukların korunmasına yönelik tedbirlere de karar verebilir.

4. Aile Mahkemesinin Yargılama Usulü

4.1. Genel Yargılama İlkeleri

4.1.1. Temel İlkeler

Aile mahkemelerinde yargılama, öncelikle Aile Mahkemeleri Kanunu’ndaki özel hükümler, bu kanunda hüküm bulunmayan hallerde ise Türk Medeni Kanunu’nun aile hukukuna ilişkin hükümleri ve Hukuk Muhakemeleri Kanunu hükümleri uygulanarak yürütülür. Yargılamada resen araştırma ilkesi öne çıkar. Bu ilke gereğince hakim, tarafların getirdiği delillerle bağlı olmaksızın gerekli gördüğü araştırmaları kendiliğinden yapabilir.

4.1.2. Sulh ve Uzlaşma Önceliği

Aile mahkemesinin en önemli özelliklerinden biri, uyuşmazlıkların çözümünde öncelikle sulh yolunu denemesidir. Mahkeme, esasa girmeden önce, aile içindeki karşılıklı sevgi, saygı ve hoşgörünün korunması bakımından tarafların sorunlarını tespit eder ve bunların sulh yoluyla çözümünü teşvik eder. Bu aşamada gerekirse uzmanlardan da yardım alınabilir.

4.1.3. Gizlilik İlkesi

Aile mahkemesindeki yargılamalarda gizlilik esastır. Duruşmaların gizli yapılmasına karar verilebilir. Bu ilke, aile mahremiyetinin korunması ve özel hayatın gizliliği açısından önem taşır. Özellikle çocukların menfaatlerinin korunması için gizlilik ilkesi titizlikle uygulanır.

4.1.4. Sürat İlkesi

Aile hukukundan kaynaklanan uyuşmazlıkların niteliği gereği, bu davaların mümkün olan en kısa sürede sonuçlandırılması esastır. Bu nedenle aile mahkemelerinde yargılamanın hızlı yürütülmesi ve gereksiz gecikmelerin önlenmesi ilkesi benimsenmiştir.

4.1.5. Delillerin Serbestçe Değerlendirilmesi

Aile mahkemesi hakimi, önüne gelen uyuşmazlıkta her türlü delili serbestçe değerlendirir. Özellikle boşanma davalarında, tarafların ikrarı hakimi bağlamaz ve hakim delilleri vicdani kanaatine göre takdir eder. Gerektiğinde uzman görüşüne başvurulması da delillerin değerlendirilmesinde önemli bir unsurdur.

4.2. Özel Yargılama Usulleri

4.2.1. Yazılı Yargılama Usulü

Aile mahkemelerinde kural olarak yazılı yargılama usulü uygulanır. Bu usulün tercih edilmesinin nedeni, aile hukukuna ilişkin uyuşmazlıkların genellikle karmaşık yapıda olması ve detaylı inceleme gerektirmesidir. Yazılı yargılama usulünde, tarafların iddia ve savunmalarını yazılı olarak sunmaları, delillerin sistemli bir şekilde toplanması ve değerlendirilmesi söz konusudur. Bu usulde dilekçeler teatisi aşaması, ön inceleme aşaması, tahkikat aşaması ve sözlü yargılama aşaması yer alır.

4.2.2. Basit Yargılama Usulü

Bazı aile hukuku uyuşmazlıklarında, işin niteliği gereği basit yargılama usulü uygulanır. Bu usul özellikle nafaka davaları ve velayet ile ilgili bazı uyuşmazlıklarda tercih edilir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 316. maddesinin birinci fıkrasında sayılan hallerde, örneğin her çeşit nafaka davalarında, velayet ve kişisel ilişki kurulmasına ilişkin davalar ile bu davalara ilişkin direnme uyuşmazlıklarında basit yargılama usulü uygulanır. Bu usul, daha hızlı ve basit bir yargılama yapılmasını sağlar. Delillerin toplanması ve değerlendirilmesi daha süratli gerçekleşir.

4.2.3. Usullerin Uygulama Alanları

Hangi yargılama usulünün uygulanacağı, davanın konusuna göre belirlenir. Örneğin boşanma, mal rejiminin tasfiyesi gibi davalar yazılı yargılama usulüne tabi iken, nafaka davaları ve çocukla kişisel ilişki kurulması gibi davalar basit yargılama usulüne tabidir. Yargılama usulünün belirlenmesinde kanunun açık hükümleri dikkate alınır ve bu konuda hakimin takdir yetkisi bulunmaz.

4.3. Sulh ve Uzlaştırma Prosedürü

Aile Mahkemeleri Kanunu’nun 7. maddesi gereğince, aile mahkemeleri önlerine gelen dava ve işlerin özelliklerine göre, esasa girmeden önce sulh yolunu denemekle yükümlüdür. Bu süreçte mahkeme, aile içindeki karşılıklı sevgi, saygı ve hoşgörünün korunması bakımından eşlerin ve çocukların karşı karşıya oldukları sorunları tespit eder. Gerektiğinde uzmanlardan da yararlanarak bunların sulh yoluyla çözümünü teşvik eder. Sulh sağlanamadığı takdirde yargılamaya devam olunarak esas hakkında karar verilir.

4.4. Kanun Yolları

Aile mahkemesi kararlarına karşı başvurulabilecek kanun yolları; istinaf, temyiz ve yargılamanın yenilenmesidir. İstinaf incelemesi Bölge Adliye Mahkemeleri tarafından yapılır ve kural olarak aile mahkemesi kararlarının tümüne karşı istinaf yoluna başvurulabilir. Bölge Adliye Mahkemesi kararlarına karşı ise belirli parasal sınırın üzerindeki uyuşmazlıklarda Yargıtay’a temyiz başvurusu yapılabilir. Yargılamanın yenilenmesi ise kesinleşmiş kararlara karşı, kanunda sayılan sebeplerin varlığı halinde başvurulabilecek olağanüstü bir kanun yoludur.