Tazyik Hapsi: Hukuki Niteliği ve Uygulama Alanları *2025
Tazyik Hapsi Nedir?
I. Tazyik Hapsinin Tanımı ve Hukuki Niteliği
1. Kavramsal Çerçeve
Tazyik kelimesi Türk diline Arapça’dan geçmiş olup, sıkıştırma, darlaştırma, manevi baskı, zorlama ve zarara sokma anlamlarına gelmektedir. Tazyik hapsi ise hukuki bir terim olarak, kişilerin hukuki yükümlülüklerini yerine getirmeye yönelik düzenlenmiş hürriyeti bağlayıcı bir yaptırım türüdür.
2. Hukuki Niteliği
Tazyik hapsi, kamusal faaliyetin yürütülmesine ilişkin kurallara aykırı davranışta bulunan kişiler hakkında, kurallara uygun davranmalarını sağlamak amacıyla veya yükümlülüklerinin gereğini yerine getirmesini sağlamak için uygulanan bir yaptırım türüdür. Yükümlülük yerine getirildiği takdirde bu yaptırımın uygulanmasına son verilir. Bu bakımdan kanunda sadece azami süre belirlenmektedir. Anayasa Mahkemesi kararlarında da belirtildiği üzere tazyik hapsi, bir suç karşılığı uygulanan ceza değil, tedbir kararına uyma yükümlülüğünü yerine getirmeye zorlayan ve bu yükümlülüğün ihlali halinde öngörülen bir disiplin hapsidir.
3. Tazyik Hapsinin Diğer Yaptırımlardan Farkı
Tazyik hapsi, teknik anlamda bir ceza yaptırımı değildir. Ceza hukukunda düzenlenen hapis cezasından farklı olarak, kişi hakkında belli bir süreye kadar hürriyetinden yoksun bırakılmasının dışında, hak yoksunluğu gibi başka herhangi bir hukuki sonucu bulunmamaktadır. Seçenek yaptırımlara çevrilememekte, ön ödeme uygulanamamakta, tekerrüre esas alınamamakta, şartla salıverilme hükümleri uygulanamamakta, ertelenememekte ve adli sicil kayıtlarına geçirilememektedir. Ayrıca tazyik hapsi kararlarının infazı için ayrı bir kayıt tutulmakta ve bu kararlar diğer ceza davalarıyla birleştirilememektedir.
II. Tazyik Hapsinin Türleri ve Uygulama Alanları
1. Kanuni Yükümlülüklere Aykırı Davranma Hallerinde Uygulanan Tazyik Hapsi
a. Mal Beyanında Bulunmama Halinde Uygulanan Tazyik Hapsi
İcra ve İflas Kanunu’nun 76. maddesine göre, mal beyanında bulunmayan borçlu, alacaklının talebi üzerine beyanda bulununcaya kadar icra mahkemesi hakimi tarafından bir defaya mahsus olmak üzere hapisle tazyik olunur. Bu hapis üç ayı geçemez. Mal beyanı, borçlunun kendisinde ve üçüncü şahıslar yedinde bulunan mal ve alacak haklarında borcuna yetecek miktarın nevi ve mahiyetini, her türlü kazanç ve gelirlerini bildirmesi yükümlülüğüdür.
b. Gümrük Müdürlüklerine Karşı Yükümlülüklerin İhlali
Gümrük işlemleri sırasında beyanname vermeme veya eksik beyanda bulunma hallerinde, ilgili kişiler hakkında gümrük idaresinin talebi üzerine tazyik hapsi uygulanabilir. Bu yaptırım, gümrük işlemlerinin düzenli yürütülmesini sağlamaya yönelik bir tedbirdir.
c. Kamu Alacaklarına İlişkin Yükümlülüklerin İhlali
6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun’un 60. maddesine göre, kendisine ödeme emri tebliğ edilen borçlu, yedi günlük müddet içinde borcunu ödemediği ve mal bildiriminde de bulunmadığı takdirde, mal bildiriminde bulununcaya kadar bir defaya mahsus olmak ve üç ayı geçmemek üzere hapisle tazyik olunur.
d. Bilirkişilik Görevinin İhlali
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 269. maddesine göre, bilirkişilik görevi kapsamında mahkemeye gelmeme, yemin etmekten kaçınma veya süresinde rapor sunmama hallerinde tazyik hapsi uygulanabilir. Bu yaptırım, yargılamanın sağlıklı işleyişini temin etmeye yönelik bir tedbirdir.
e. Tanıklık Yükümlülüğünün İhlali
Ceza Muhakemesi Kanunu 60. maddesi uyarınca, yasal bir sebep olmaksızın tanıklıktan veya yeminden çekinen tanık hakkında, dava hakkında hüküm verilinceye kadar ve her halde üç ayı geçmemek üzere disiplin hapsi verilebilir. Kişi, tanıklığa ilişkin yükümlülüğüne uygun davranması halinde derhal serbest bırakılır.
Bu yaptırımların ortak özelliği, doğrudan kanundan kaynaklanan bir yükümlülüğün ihlali halinde uygulanmaları ve kişiyi bu yükümlülüğü yerine getirmeye zorlamayı amaçlamalarıdır. Yükümlülük yerine getirildiğinde tazyik hapsi derhal sona erdirilir, ancak bu süre kanunda belirlenen azami süreyi geçemez.
2. Mahkeme Kararlarına Riayetsizlik Hallerinde Uygulanan Tazyik Hapsi
a. Nafaka Yükümlülüğünün İhlali
İcra ve İflas Kanunu’nun “Nafakaya ilişkin kararlara uymayanların cezası” başlıklı 344. maddesine göre, nafakaya ilişkin kararların gereğini yerine getirmeyen borçlu hakkında, alacaklının şikayeti üzerine üç aya kadar tazyik hapsi uygulanabilir. Borçlunun nafakanın kaldırılması veya azaltılması talebiyle dava açmış olması halinde, ileri sürdüğü sebepler göz önünde bulundurularak tazyik hapsinin uygulanması bu davanın sonuna bırakılabilir.
b. Çocuk Teslimine İlişkin Kararların İhlali
İİK’nın 341. maddesinde düzenlenen bu durumda, çocuk teslimi hakkındaki ilam veya ara kararının gereğini yerine getirmeyen veya yerine getirilmesini engelleyen kişi hakkında, lehine hüküm verilmiş kimsenin şikayeti üzerine altı aya kadar tazyik hapsi uygulanabilir. Çocukla kişisel ilişki kurulmasına dair ilamların ihlali de aynı yaptırıma tabidir.
c. Tedbir Kararlarına Aykırılık
6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun kapsamında verilen tedbir kararlarına aykırı hareket eden şiddet uygulayan kişi hakkında, fiili bir suç oluştursa bile, üç günden on güne kadar zorlama hapsi uygulanabilir. Tedbir kararının gereklerine aykırılığın her tekrarında, on beş günden otuz güne kadar zorlama hapsi uygulanır. Ancak toplam süre altı ayı geçemez.
d. Taahhüdü İhlal
İİK’nın 340. maddesi uyarınca, borçlunun icra dairesinde kararlaştırılan borcu ödeme şartını makbul bir sebep olmaksızın ihlal etmesi halinde, alacaklının şikayeti üzerine üç aya kadar tazyik hapsi uygulanabilir. Bu düzenleme, borçlunun borcunu taahhüt ettiği şekilde ödememesi durumunda başvurulan bir yaptırımdır.
e. İhtiyati Tedbir Kararlarına Muhalefet
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 398. maddesi uyarınca, ihtiyati tedbir kararının uygulanmasına ilişkin emre uymayan veya tedbir kararına aykırı davranan kimse hakkında, bir aydan altı aya kadar disiplin hapsi uygulanabilir. Bu yaptırım, mahkemece verilen geçici koruma tedbirlerinin etkinliğini sağlamaya yöneliktir.
f. Mahkeme Düzenini Bozucu Davranışlar
HMK’nın 151. maddesi uyarınca, mahkemenin düzenini bozan, mahkeme huzurunda uygun olmayan davranışta bulunan kişiler hakkında, uyarıya rağmen bu davranışlarını sürdürmeleri halinde dört güne kadar disiplin hapsi uygulanabilir. Bu düzenleme, yargılamanın düzenli işleyişini sağlamaya yönelik bir tazyik hapsi türüdür.
III. Tazyik Hapsinin Sonuçları ve İnfazı
1. Hukuki Sonuçları
a. Adli Sicile İşlenmeme
25.05.2005 tarihli ve 5352 sayılı Adli Sicil Kanunu’nun “Adli Sicile Kaydedilemeyecek Bilgiler” kenar başlıklı 5. maddesine göre, disiplin veya tazyik hapsine ilişkin kararlar adli sicile kaydedilmez. Bu düzenleme, tazyik hapsinin teknik anlamda bir ceza yaptırımı olmadığını ve kişinin gelecekteki hayatını etkileyecek bir sicil kaydı oluşturmaması gerektiğini vurgulamaktadır.
b. Seçenek Yaptırımlara Çevrilememe
Tazyik hapsi, Ceza Muhakemesi Kanunu’nda açıkça belirtildiği üzere seçenek yaptırımlara çevrilemez. Hapis cezaları için öngörülen adli para cezasına çevirme, kamuya yararlı işte çalıştırma gibi alternatif yaptırımlar tazyik hapsi için uygulanamaz. Bu durum, tazyik hapsinin amacının kişiyi belli bir davranışa zorlama olmasından kaynaklanmaktadır.
c. Tekerrüre Esas Olmama
Tazyik hapsi kararları, tekerrür hükümlerinin uygulanmasında esas alınmaz. Bir kişi hakkında daha önce tazyik hapsi kararı verilmiş olması, sonraki bir suçtan dolayı verilecek cezanın artırılmasına neden olmaz. Bu özellik de tazyik hapsinin bir ceza yaptırımı olmayıp, zorlayıcı bir tedbir niteliğinde olmasından kaynaklanmaktadır. Tekerrür, suç işleme alışkanlığının önlenmesine yönelik bir kurum olduğundan, tazyik hapsi gibi yükümlülüklerin yerine getirilmesini sağlamaya yönelik tedbirler tekerrüre esas teşkil etmez.
2. İnfaz Usulü ve Esasları
a. İnfazın Yasal Dayanağı ve Genel Çerçeve
Tazyik hapsinin infazı, “Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Tüzük”ün 193. maddesinde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Bu düzenleme, tazyik hapsinin diğer hapis cezalarından farklı bir infaz rejimine tabi olduğunu göstermektedir.
b. Kayıt İşlemleri
Mahkeme tarafından verilen tazyik hapsi kararları, özel olarak tutulan tazyik hapsi kararlarına mahsus deftere kaydedilir. Bu kayıt sistemi, normal hapis cezalarının kaydedildiği infaz defterinden ayrı tutulmaktadır. Cumhuriyet Başsavcılıkları ile Adli Yargı İlk Derece Mahkemeleri Kalem Hizmetlerinin Yürütülmesine Dair Yönetmelik’in 15. maddesinde düzenlenen “Hapis ile Tazyik Defteri”, bu kararların kaydedileceği özel defterdir.
c. İnfaz Sürecinin Başlatılması
İnfaz süreci iki farklı usulle başlatılabilmektedir:
- Kararın doğrudan kolluk kuvvetlerine gönderilmesi yoluyla infaz
- Çağrı kağıdı çıkarılması yoluyla infaz
d. Kolluk Marifetiyle İnfaz
Tazyik hapsi kararları, hükümlünün kararda belirtilen adresindeki mahalli kolluk kuvvetlerine gönderilir. Hükümlünün bu adreste bulunmaması halinde, yargı çevresi dışındaki o yer Cumhuriyet başsavcılığına gönderilerek infaz işlemleri başlatılır.
e. İnfazın Sona Ermesi
Tazyik hapsinin infazı iki şekilde sona erebilir:
- Kanunda öngörülen azami sürenin dolması
- Yükümlülüğün yerine getirilmesi
Yükümlülüğün yerine getirilmesi halinde, bu durumun belgelendirilmesi üzerine Cumhuriyet savcısı tarafından derhal tahliye müzekkeresi düzenlenir ve kişi serbest bırakılır.
f. İnfazın Takibi ve Denetimi
Cumhuriyet savcısı, kolluk kuvvetlerinden makul aralıklarla infazın durumu hakkında bilgi ister. İnfaz sürecinin takibi ve denetimi Cumhuriyet başsavcılığı tarafından yapılır. İnfaz sırasında ortaya çıkan tereddütler ve sorunlar da yine Cumhuriyet başsavcılığı tarafından çözümlenir.
g. İnfazın Özel Durumları
Hükümlünün başka bir yargı çevresinde bulunması halinde, infaz evrakı o yer Cumhuriyet başsavcılığına gönderilir. Bu durumda infazın takibi ve denetimi, evrakın gönderildiği yer Cumhuriyet başsavcılığı tarafından gerçekleştirilir. İnfaz tamamlandığında veya sona erdiğinde, durum kararı veren mahkemeye bildirilir.
IV. Tazyik Hapsine İlişkin Usul Hükümleri
1. Görev ve Yetki
İcra ve İflas Kanunu’nun 346. maddesine göre, disiplin veya tazyik hapsine icra mahkemesi karar verir. İcra mahkemesinin görevine giren bu işler, diğer mahkemelerde görülen ceza davaları ile birleştirilemez. Bu düzenleme, tazyik hapsinin kendine özgü niteliğini vurgulamakta ve kesin bir birleştirme yasağı getirmektedir.
Yetkili icra mahkemesi konusunda İİK’nın 348. maddesi, icra takibinin yapıldığı yerdeki mahkemenin yetkili olduğunu düzenlemektedir. Sanığın başka bir mahkemenin yargı çevresinde bulunması yetkili mahkemeyi değiştirmez. İcra mahkemesinin yetkisizlik kararına karşı itiraz, icra mahkemesinin yargı çevresi içinde bulunduğu ağır ceza mahkemesine yapılır.
2. Şikayet ve Başvuru Usulü
a. Şikayet Hakkı ve Süresi
Tazyik hapsi kararı verilebilmesi için alacaklının şikayeti gerekmektedir. İcra ve İflas Kanunu’nun 347. maddesine göre şikayet hakkı, fiilin öğrenildiği tarihten itibaren üç ay ve her halde fiilin işlendiği tarihten itibaren bir yıl geçmekle düşer. Bu süreler hak düşürücü niteliktedir ve sürelerin geçmesinden sonra yapılan şikayetler dinlenmez.
b. Şikayetin Şekli ve Yapılış Usulü
Şikayet dilekçe ile veya sözlü beyanla yapılabilir. Her iki durumda da şikayet icra mahkemesine yapılmalıdır. Dilekçe veya sözlü beyanı alan icra mahkemesi, duruşma için derhal bir gün belirler ve şikayetçinin imzasını alır. Şikayet dilekçesinde olayın ve delillerin açıkça belirtilmesi gerekir. Şikayetçi dilekçe veya beyanında gösterdiği delillerle bağlıdır.
c. Tarafların Duruşmaya Daveti ve Hazır Bulunma Zorunluluğu
İcra mahkemesi, şikayet edilen kişiye duruşma gününü bildiren davetiye gönderir. Tarafların belirlenen gün ve saatte icra mahkemesinin huzuruna gelmeleri veya vekil göndermeleri zorunludur. Mahkeme gerekli gördüğü hallerde tarafların bizzat hazır bulunmalarını emredebilir.
d. Şikayet Edilenin Yokluğunda Yapılacak İşlemler
Şikayet edilen kişi başka yerde ikamet ediyorsa talimat yoluyla sorguya çekilir. Şikayet edilen, şikayeti alan veya istinabe edilen icra mahkemesinin huzuruna gelmez veya müdafii göndermezse yahut bizzat bulunmasına lüzum görülürse zabıta marifetiyle getirilir. Bu şekilde de bulundurulamazsa muhakeme yokluğunda görülür.
e. Şikayetçinin Yokluğunun Sonuçları
Şikayetçi belirlenen zamanda gelmez ve vekil de göndermezse şikayet hakkı düşer. Bu düşme kesin nitelikte olup, aynı konuda yeniden şikayet hakkı kullanılamaz. Bu düzenleme, tazyik hapsi kurumunun etkin ve hızlı işlemesini sağlamaya yöneliktir.
3. Kanun Yolları
Tazyik hapsi kararlarına karşı kanun yolu itirazdır. İİK’nın 353. maddesine göre, icra mahkemesinin verdiği tazyik hapsine ilişkin kararlara karşı, tefhim veya tebliğ tarihinden itibaren yedi gün içinde itiraz edilebilir. İtiraz, icra mahkemesinin bulunduğu yargı çevresindeki ağır ceza mahkemesine yapılır.
Mahkeme itirazı incelemesi için dosyayı, o yerde icra mahkemesinin birden fazla dairesinin bulunması halinde, numara olarak kendisini izleyen daireye, son numaralı daire için birinci daireye, o yerde icra mahkemesinin tek dairesi bulunması halinde asliye ceza mahkemesine, icra mahkemesi hakimi ile asliye ceza mahkemesi hakiminin aynı hakim olması halinde ise en yakın asliye ceza mahkemesine gönderir. İtiraz incelemesi neticesinde verilen karar kesindir.
Bu konuda daha fazla yardım veya danışmanlık için bizimle iletişime geçebilirsiniz.
Tazyik Hapsi Nedir: Hukuki Niteliği ve Uygulama Alanları
